Konflikt pomiędzy śląską ludnością świecką, a duchowieństwem narastał od XV w. W jego wyniku 3 i 6 lutego 1504 r. zawarto tzw. Układ kolowratski, który m.in. przyznał beneficja kościelne tylko Ślązakom, kary kościelne ograniczył tylko dla winnych, a nie całych społeczności, wprowadził zakaz stosowania klątwy i interdyktu wobec dłużników zalegających z dziesięciną, zakaz wyszynku wina i ograniczenie działalności rzemieślniczej przez kościół i zezwolenie na pobieranie przez władze świeckie podatku krajowego od poddanych kościelnych.
8 lat później w mieście było 40 kościołów i 11 klasztorów, a co piąty mieszkaniec był duchownym.
We Wrocławiu wielką rolę w rozpowszechnieniu idei Reformacji miało rozpowszechnienie druku. Już w 1519 r. – dwa lata po ogłoszeniu przez ks. dr. Marcina Lutra 95 tez – w mieście znajdował się nie tylko komplet jego ważniejszych dzieł, lecz zaczęto (Adam Dyon, nieco później również Kaspar Lybisch) je na miejscu powielać. W ten sposób łatwo mogły stać się przedmiotem powszechnej dyskusji toczonych również w najważniejszym miejskim klubie – ratuszowej Piwnicy Świdnickiej. Nie bez znaczenia była mieszczańska młodzież, często studiująca w Wittenberdze lub Lipsku (jak Hans Metzler, który pod wpływem dysputy M. Lutra z Eckiem w Lipsku stanął po stronie Lutra, a później został jedną z najważniejszych osób we władzach miasta), która po powrocie do Wrocławia dzieliła się swymi poglądami.
Pierwsze nabożeństwo zgodne z nową nauką wygłosił w kościele św. Marii Magdaleny proboszcz Jan Hess (Heß, Hesse), sekretarz światłego biskupa Jana Turzona. Miało to miejsce w dniu 21 października 1523 r. Nieco ponad rok później kaznodzieją Dobrej Nowiny w kościele św. Elżbiety zostaje wrocławianin Ambroży Moiban, a po nim Reformacja w innych kościołach wrocławskich. Mimo iż Wrocław pozostawał siedzibą biskupią, większość mieszkańców przyjęła luteranizm.
Doszło nawet do tego, że w dniu 31 stycznia 1526 r. protestancka rada miejska zakazała wykładania Słowa Bożego osobom uznanym przez nią za niepowołane do tego.
O stopieniu się władzy świeckiej z religijną w świadomości rady miejskiej, jak również o przekonaniu o jej apostolskiej roli świadczy chociażby wystawiany niegdyś w Ratuszu (obecnie zaginiony) obraz „Ostatnia wieczerza” z 1537 r. – skupieni w Wieczerniku pod postaciami apostołów członkowie ówczesnej rady miejskiej, przy czym nad głowami namalowanych osób zapisano ich prawdziwe nazwiska.
Wyrazem nowych dążeń ludu, jego nowej świadomości religijnej i wyznaniowej było m.in. założenie we Wrocławiu szpitala „Wszystkich Świętych” oraz zorganizowanie na szeroką skalę opieki społecznej.
Cechą charakterystyczna śląskiej reformacji było powolne rozwiązywanie związków z Kościołem katolickim i biskupem, którego władzę uznawano powszechnie do połowy XVI w., a w wielu kościołach ewangelickich do jego końca oraz powolność i ostrożność we wprowadzaniu zmian w liturgii i kulcie – zachowano osobistą spowiedź, stroje kapłańskie, egzorcyzmy w czasie sakramentu chrztu, klękanie przy wymienianiu imienia Jezus, obchodzono wiele katolickich świąt, w tym ku czci NMP. Ogłoszony w 1528 r. „Porządek szkolny i kościelny” zabraniał odbywania cichych mszy, znosił czczenie obrazów, procesje z Najświętszym Sakramentem, anniversaria, modlitwy do świętych, święconą wodę i posty oraz celibat duchownych, ale reszta nabożeństwa pozostawiał w katolickim rycie. W 1542 r. ukazał się „Kanon mszalny” Moibana – przestano rozdawać komunikanty. Właściwy porządek kościelny, normujący istnienie nowego Kościoła, ogłoszono we Wrocławiu dopiero w 1557 r., tzn. już po otrzymaniu zgody królewskiej na stosowanie zasad pokoju augsburskiego na Śląsku.
Wrocław był wyjątkowym miastem, w którym przez kilka stuleci utrzymywała się równowaga ewangelików i katolików. Pierwsza faza kontrreformacji prowadzona na Śląsku po 1580 r. we Wrocławiu nie przyniosła spodziewanych rezultatów, gdyż protestantom często sprzyjali biskupi. Kolejne, w czasie i po wojnie trzydziestoletniej też nie, gdyż miasto nie podlegało bezpośrednio ultrakatolickiej władzy cesarskiej. Rekatolizacja prowadzona przez jezuitów w innych rejonach bardzo skutecznie we Wrocławiu przypadła na okres, gdy ewangelicy mieli już zapewnione pełne prawa. Znaczenie wrocławskiego ośrodka ewangelicyzmu podnosiły szkoły o wysokim poziomie nauczania, a od 1811 r. przeniesiony tutaj z Frankfurtu nad Odrą, protestancki uniwersytet. Od 1741 r. w mieście znajdowała się siedziba Nadkonsystorza, a od 1829 roku – Generalnego Superintendenta (potem biskupa). Dlatego zarówno wg szacunków z ok. 1550 r. jak i 1740 stosunek protestantów do katolików wynosił 1:1. Po zajęciu Śląska przez Prusy liczba protestantów nieznacznie wzrosła, a stosunek protestantów do katolików był jak 3:2.
(oprac. Marek M. Machnik)